Zamówienia odpowiedzialne społecznie jako instrument walki z wykluczeniem społecznym. Perspektywa podmiotów ekonomii społecznej.

Społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne są obecne w naszym ustawodawstwie od wielu lat. W ślad za zapisami ustawowymi zamówienia te powoli zaczynają być obecne również w sposób praktyczny w prowadzonych postępowaniach. O tym czym są lub czym mogą być SOZ dyskutowano już na niezliczonej ilości szkoleń, seminariów i konferencji. Zagadnienia te poruszano także podczas wydarzenia “POZAP. Poznań o zamówieniach publicznych”, które odbyło się w Poznaniu w dniu 30 września 2021 r. Tematyka ta doczekała się też kilku ciekawych opracowań, dających zamawiającym wiele podpowiedzi umożliwiających praktyczne wdrożenie SOZ w ich jednostkach. 

W poniższym tekście spróbujemy spojrzeć na SOZ z perspektywy podmiotów ekonomii społecznej i zastanowić się czy zamówienia te mogą być jednym z instrumentów wspierających przeciwdziałanie zjawisku wykluczenia społecznego.

Społecznie Odpowiedzialne Zamówienia Publiczne. Co to takiego? 

Społecznie Odpowiedzialne Zamówienia Publiczne (SOZ) odnoszą się do etapów zamówień publicznych, które uwzględniają jeden lub kilka następujących aspektów: promocja godnej pracy, poszanowanie praw człowieka i prawa pracy, wsparcie społecznego włączenia (w tym osób niepełnosprawnych), ekonomia społeczna i MSP, promocja równych szans oraz zasady „dostępny i przeznaczony dla wszystkich”, włączenie zrównoważonych kryteriów wraz z uwzględnieniem kwestii uczciwego i etycznego handlu przy poszanowaniu zasad traktatowych i dyrektyw w sprawie zamówień publicznych.

Wykluczenie społeczne

Próba zdefiniowania zjawiska wykluczenia społecznego jest dość trudna. Wskazuje się na faktyczne lub potencjalne wyłączenie z udziału w części aktywności społecznych określonych osób lub grup osób. Dlatego też częściej spotykamy pojęcie „zagrożenia wykluczeniem społecznym”, w definicjach zaś punkt ciężkości kładziony jest na określenie grup osób zagrożonych wykluczeniem wskazując na osoby korzystające ze świadczeń pomocy społecznej, osoby z niepełnosprawnościami, osoby bezrobotne, młodzież opuszczającą placówki opiekuńczo-wychowawcze, osoby uzależnione, osoby z zaburzeniami psychicznymi, uchodźców i osoby z mniejszości narodowych. 

Podmioty ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społeczne

Aktualne podejście do pomocy i integracji społecznej wskazuje na konieczność podejmowania aktywnych form wsparcia w obszarze przeciwdziałania zjawisku wykluczenia społecznego. Ważną rolę w systemie wsparcia pełnią w tym kontekście podmioty ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społeczne (PES i PS) , które tworzą miejsca pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem. To podmioty, które łączą prowadzenie działalności gospodarczej z celami społecznymi i ekonomicznymi wprowadzając elementy demokratycznego zarządzania, zaś zysk przeznaczają na rozwój przedsiębiorstwa i działania reintegracyjne. 

Podmioty ekonomii społecznej oraz przedsiębiorstwa społeczne prowadzą więc działalność gospodarczą, lecz głównym celem tej działalności nie jest zysk, lecz reintegracja społeczna i zawodowa osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Narzędziem tej reintegracji jest przede wszystkim praca. Wśród podmiotów ekonomii społecznej wymienić należy przede wszystkim warsztaty terapii zajęciowej, zakłady aktywności zawodowej oraz centra integracji społecznej. Do przedsiębiorstw społecznych zaliczane są spółdzielnie socjalne, spółki z o.o. non profit, a także stowarzyszenia i fundacje prowadzące działalność odpłatną lub gospodarczą. 

Podmioty ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społeczne jako wykonawca 

Podmioty ekonomii społecznej i przedsiębiorstwa społeczne, jako podmioty prowadzące działalność ekonomiczną mogą uczestniczyć w realizacji zamówień publicznych w charakterze wykonawcy. Udzielone tym podmiotom zamówienie zawsze będzie miało efekt społeczny, bowiem zamówienie trafi do wykonawcy, który ze swojej istoty zatrudnia osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, co więcej ewentualnie wypracowany zysk przeznaczy również na cele społecznie użyteczne, w tym wsparcie tych osób. W naszej polskiej rzeczywistości PES i PS kojarzone są przede wszystkim z świadczeniem usług komunalnych (usługi porządkowe i usługi pielęgnacji terenów zielonych) oraz świadczeniem usług opiekuńczych dla osób starszych i osób z niepełnosprawnościami. Tymczasem podmioty te wykonują działalność w znacznie większej ilości branż: od świadczenia usług gastronomicznych i cateringowych poprzez organizację i obsługę imprez i przedsięwzięć, działalność edukacyjną, szkoleniową, aż do dostaw profesjonalnego sprzętu komputerowego czy medycznego. PES i PS prowadzą restauracje, hostele i schroniska, wykonują usługi drukarskie i poligraficzne, itd. W praktyce oznacza to, że zamawiający chcąc udzielić zamówienia, w którym obecny będzie aspekt społeczny bez trudu znajdzie podmiot ekonomii społecznej lub przedsiębiorstwo społeczne będące na lokalnym rynku potencjalnym wykonawcą. 

Zamówienia społeczne o wartości poniżej 130 000 zł

W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że PES i PS z uwagi na swoją specyfikę i skalę działania są gotowe wykonywać zamówienia o mniejszej skali. Dlatego też zamawiający, chcąc ukierunkować swoje zamówienia w stronę aspektu społecznego z udziałem podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych, winni mieć na uwadze przede wszystkim zamówieniach poniżej 130 000 złotych. 

Ustawodawca pozostawił w tym obszarze zamawiającym stosunkowo dużą swobodę, dając jednak w ustawie „podpowiedzi”, które można wykorzystać formułując regulaminy dla zamówień poniżej progów. W wielu samorządach pojawiły się już zapisy obligujące uwzględnienie aspektów społecznych, jeżeli aspekt ten jest możliwy do uzyskania w danym zamówieniu, w stosunku do poniesionych nakładów (w zgodnie z art. 16 pzp),  obligujące do ograniczania kręgu potencjalnych wykonawców, do których kierowane jest zapytanie do określonego rodzaju podmiotów (w zgodzie z art. 94 ust 1 pzp), obligujące do ograniczenia kręgu potencjalnych wykonawców do których kierowane jest zapytanie do spółdzielni socjalnych (w zgodzie z art. 15a ustawy z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych) czy też wprowadzające dodatkowe kryteria uwzględniające aspekty społeczne (w zgodzie z art. 242 ust. 2 pkt 2 pzp). 

Trudności, wyzwania, możliwości 

Zastosowanie klauzul społecznych coraz rzadziej nastręcza praktycznych trudności zamawiającym. Wydaje się, że problem z małą ilością zamówień, zwłaszcza zamówień poniżej progu 130 000  zł  z udziałem aspektów społecznych ma dwa oblicza: 

1. Pierwsze to brak zaufania do PES i PS jako potencjalnych wykonawców usług. Zamawiający wprost werbalizują swoje obawy dotyczące jakości usług – czy podmioty zatrudniające osoby zagrożone wykluczeniem społecznym poradzą sobie z prawidłowym wykonaniem zamówienia?
2. Drugie to brak wiedzy na temat PES i PS działających na lokalnym rynku. Zamawiający nie znają podmiotów, które mogłyby być potencjalnym wykonawcą usług lub dostawcą i do których mogłyby zwrócić się z zapytaniem. 

Jak pokonać trudności? 

Doświadczenia ostatnich lat pokazują, że obie te trudności są niezwykle łatwe do przełamania. Klucz leży we wzajemnym poznaniu się, zobaczeniu działalności i dokonań tych podmiotów oraz zrozumienia istoty przedsiębiorczości społecznej.  Tu z pomocą mogą przyjść ośrodki wsparcia ekonomii społecznej (OWES), jako funkcjonujący w całym kraju system wsparcia dla PES i PS. W każdym subregionie (subregion = obszar poprzednich województw) funkcjonują takie ośrodki, które wspierają PES i PS w codziennym funkcjonowaniu. 

Dzięki wsparciu dotacyjnemu OWES w podmiotach ekonomii społecznej i przedsiębiorstwach społecznych utworzonych zostało kilka tysięcy nowych miejsc pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Są to miejsca pracy wyposażone w wysokiej klasy, nowy sprzęt dzięki któremu PES i PS mogą świadczyć usługi na profesjonalnym, rynkowym poziomie. OWES wspiera PES i PS szkoleniami i kursami zawodowymi, dzięki czemu kadry tych podmiotów są przygotowane do właściwego wykonywania swoich usług. Wsparcie doradców i specjalistów OWES powoduje, że w podmiotach tych wypracowane są sprawnie funkcjonujące mechanizmy zarządzania.  Eksperci pomagają też przygotowywać oferty związane z pozyskiwaniem zamówień. Z drugiej strony ośrodki wsparcia działają w samorządach promując idee ekonomii społecznej i zachęcając JST do włączenia PES i PS w realizację części zamówień dokonywanych przez samorządy. 

Jak to działa w praktyce?

Jak to działa w praktyce? Samorząd lub inny zamawiający mający zamiar włączyć w swoją politykę zamówień aspekty społeczne związane z wykluczeniem społecznym winien dokonać analizy istniejących na lokalnym rynku PES i PS pod kątem realizacji konkretnych zamówień. W tym obszarze może liczyć na wsparcie OWES. Dzięki takiej analizie zamawiający zyska wiedzę, które zamówienia i w jakim zakresie mogą być kierowane w stronę PES i PS. Eliminuje to zagrożenie w postacie uruchomienia procedury, w której nie znajdą się na rynku wykonawcy. Z drugiej strony OWES przygotuje PES i PS do realizacji takiego zamówienia działaniami opisanymi powyżej. W przypadku zamówień o szerszym charakterze możliwe jest też wsparcie w tworzeniu konsorcjów tych podmiotów, co zwiększy zakres przedmiotowy, ale i terytorialny zamówienia.

Korzyści, jakie przynosi kierowanie zamówień w kierunku PES i PS są oczywiste. Zamówienie trafia do podmiotu, który profesjonalnie je zrealizuje za pomocą kadry zatrudnionej na podstawie legalnych, odpłatnych umów. Kadra to to osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, każde zamówienie to możliwość utrzymania działalności PES i PS, a więc utrzymania zatrudnienia w tym podmiocie. Osoby te, będąc pracownikami PES i PS nie pozostają poza rynkiem pracy, a tym samym nie muszą korzystać ze świadczeń instytucji pomocy społecznej. Co więcej wypracowany w PES i PS zysk przeznaczony jest na działania społecznie użyteczne realizowane w środowisku lokalnym (pieniądze zostają na miejscu) i/lub przeznaczany jest na rozwój PES i PS, a wiec tworzenie kolejnych miejsc pracy dla osób zagrożonych wykluczeniem. Udzielenie zamówienia takiemu podmiotowi to bezpośrednia formy działań przeciwko wykluczeniu społecznemu – z pracy kadr PES i PS korzysta cała rodzina.  

Zamiast podsumowania 

Zastosowanie aspektów społecznych w zamówieniach poniżej 130 000 zł jest narzędziem wsparcia działań w zakresie pomocy i integracji społecznej dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na lokalnych rynkach działa duża liczba profesjonalnych podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych gotowych do realizacji zamówień publicznych. Odrobina dobrej woli, zaufanie i otwartość to klucze do dobrej i harmonijnej współpracy w tym zakresie.